Stanowisko Towarzystwa Naukowego Warszawskiego (TNW) oraz Komitetu dla Rozwoju Nauki w Polsce (KRNP) w sprawie założeń reformy nauki i szkolnictwa wyższego przedłożonych przez Rząd RP

TNW i KRNP wyrażają szacunek i uznanie rządowi RP za energiczne podjęcie trudnego problemu, jakim jest poprawa sytuacji nauki i szkolnictwa wyższego w Kraju. Stwierdzamy z zadowoleniem, że zgłaszane od lat wnioski o zasadnicze zwiększenie nakładów na naukę, jak też reformy tej dziedziny życia spotykają się z należytym zainteresowaniem władz, reprezentowanych przez Panią prof. Barbarę Kudrycką, Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Szczególnie doceniamy podejmowanie głębokiej dyskusji tych spraw ze środowiskiem naukowym, za co jesteśmy wdzięczni.
W wyniku naszych dyskusji zwracamy uwagę władz na następujące kwestie:
1. Finansowanie nauki z budżetu państwa musi istotnie wzrosnąć, aby można było poważnie myśleć o sukcesie reform oraz o szansach ich szybkiego podjęcia. Deklarowany przez rząd RP wzrost o 0.158% PKB rocznie na naukę uważamy za niezbędne minimum, ale oczekiwania środowiska są wyższe i, aby reformy nie odwlekać w czasie a nadać jej właściwe tempo, bardzo pożądane byłoby podwyższenie stopy rocznego wzrostu nakładów¹ . Bez znacznego zwiększenia dotacji budżetowej nie da się przeprowadzić istotnych reform w nauce, należy również mieć na względzie bezpośrednie koszta samej reformy.
2. Bardzo nam odpowiada przyjęte w projekcie reformy założenie, że zwiększymy konkurencyjność w nauce. Obawy środowiska wynikają ze stanu głębokiego niedofinansowania, w jakim nauka znajduje się od wielu lat. Jeżeli konkurencyjności nie będziemy zwiększać przy pomocy dodatkowych funduszy dla przodujących  centrów, lecz przez redukcje w mniej zaawansowanych dziedzinach, to grozi nam upadek wielu słabiej rozwiniętych, a dla Kraju niezbędnych, ośrodków. Wielu uczonych odnosiło wrażenie, że w założeniach reformy nie uwzględnia się w należytym stopniu potrzeby utrzymania minimum finansowania wszystkich ważnych dziedzin nauki, nawet takich, w których nie mamy silnej pozycji w rankingach międzynarodowych. Nauka pełni, oprócz badawczych, także inne funkcje, np. edukacyjne i eksperckie, więc pożądane jest, by kraj takiej wielkości jak nasz był w stanie rozumieć osiągnięcia i tendencje światowe w każdej dziedzinie nauki. Proponujemy zatem wprowadzenie odpowiedniego zapisu w „założeniach reformy” o utrzymywaniu nadal wszystkich istotnych społecznie ośrodków naukowych. Idzie m.in. o zagwarantowanie ich prawidłowego funkcjonowania, w tym bibliotek i informacji naukowej, a także zapewnienie należytej bazy - infrastruktury dla działalności dydaktycznej. Przyjmujemy z satysfakcją zapewnienia Pani Minister o zamiarze docenienia wyżej wspomnianych problemów w planowanych reformach. W kwestii t.zw. okrętów (lub, jak wolelibyśmy, jednostek) „flagowych” pragniemy podkreślić, iż podstawą przyznania danemu instytutowi, czy centrum statusu „jednostki wiodącej” na pewien okres powinny być jej osiągnięcia naukowe, a czynnik dowolności w decyzjach administracyjnych i finansowych powinien być możliwie ograniczony. Szczególnego podkreślenia wymaga powtórzenie zasady, że te wyróżnienia powinny opierać się na nowo uruchamianych funduszach dodatkowych, nie zaś odbieranych innym jednostkom.
3. Szczególnie popieramy wszelkie działania mające na celu zwiększenie jawności zarządzania, jawności dorobku naukowego, jawności konkursów i przejrzystych zasad oceny dorobku naukowego, dydaktycznego i organizacyjnego pracowników uczelni, zasad zróżnicowanych w zależności od specyfiki dziedziny. Podkreślamy wagę koncepcji wprowadzenia pełnej jawności dorobku naukowego wszystkich instytucji naukowych finansowanych z budżetu państwa. Proponujemy przeanalizowanie skutecznych form działania ciał badających normy etyczne funkcjonowania instytucji naukowych oraz opracowujących ich kodeks etyczno-organizacyjny. Uważamy, że ciała takie powinny zostać wyposażone w instrumenty prawno-organizacyjne umożliwiające skuteczną walkę z plagiaryzmem, naruszaniem praw i obowiązków,  łamaniem zasad unikania konfliktu interesów, itp., a nawet szerzej – powstrzymania procesu upadku dobrych obyczajów w nauce.
4. Popieramy dywersyfikację źródeł finansowania nauki w Polsce. Działania zapisane w „założeniach” są krokiem we właściwym kierunku. Proponujemy rozwinięcie tego poprzez wyprowadzenie rozmaitych szczegółowych decyzji operacyjnych z Ministerstwa do – umownie mówiąc - agencji, tworząc zależność agencji od Ministerstwa tylko na poziomie spraw strategicznych. Wśród podmiotów, którym powierzano by pewne zadania mogłyby się znaleźć także wybrane towarzystwa naukowe. Ogólnie biorąc, towarzystwa naukowe o ogólnym profilu oraz o krajowym zasięgu działalności mogłyby być w części finansowane przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego² , towarzystwa regionalne przez samorządy i/lub wojewodów, zaś towarzystwa branżowe przez odpowiednie ministerstwa. Uważamy, że istnieje wiele instytucji zajmujących się badaniami naukowymi w Kraju, które nie podlegają dostatecznej merytorycznej kontroli. Zdanie się na audyt jest sprawdzonym  pomysłem, ale nie powinno się rezygnować z uczestnictwa w tych audytach kompetentnych społecznych organizacji naukowych, jakie mamy w Kraju, a które nie są wykorzystywane w należytym stopniu.
5. Założenia reform słusznie także wskazują na potrzebę zwiększenia mobilności pracowników naukowych, co powinno sprzyjać zwiększaniu dynamizmu ośrodków, w których oni pracują, a także sprzyjać nowym osiągnięciom. Zwracamy jednak uwagę, iż cel ten należy osiągać raczej przez bodźce pozytywne niż restrykcje. W szczególności popieramy dążenie do utworzenia narodowego systemu stypendiów podoktorskich i innego rodzaju stypendiów wzmagających mobilność kadr naukowych i zwracamy uwagę na możliwą do spełnienia rolę towarzystw naukowych także w tym zakresie. Byłoby świetnie, gdyby wspomniane powyżej „jednostki flagowe” uzyskiwały np. dodatkowe finansowanie staży doktorskich, podoktorskich i innych, pochodzących z programów zwiększających mobilność kadr naukowych.
6. Popierając koncepcję, by fundusze na edukację na poziomie wyższym „wędrowały za studentem” postulujemy, aby uzależnić stosowanie tej zasady od kryteriów jakości kształcenia oferowanego przez uczelnie i od przejrzystości ich gospodarki finansowej. Poddanie się takiej kontroli powinno być warunkiem pozyskiwania środków finansowych z budżetu państwa. Tylko wtedy ogólna myśl reformy, umocnienia zasad zdrowej konkurencyjności, może być zrealizowana.
7. Wiele obaw środowisk naukowych wynika z zawartego w założeniach reformy postulatu szerszego stosowania kontraktów terminowych przy zatrudnieniu naukowców. Zwraca się uwagę na sprzeczności sugerowanych rozwiązań z Europejską Kartą Naukowca. Formułowane są opinie, że destabilizacja zatrudnienia w nauce może pogorszyć sytuację młodych kadr, nasilić ich odpływ i utrudnić podejmowanie nowatorskich badań. Prawdopodobnie można  zapobiec negatywnym skutkom, ale niezbędne byłyby precyzyjne programy i duże, dodatkowe fundusze. Dyskusja tego zagadnienia na spotkaniu w dniu 19 maja wykazała, że zmiany powinny być wprowadzane bardzo ostrożnie i z rozwagą, przy uwzględnieniu nie tylko potencjalnych pozytywnych efektów, ale i możliwych konsekwencji negatywnych. 
Nie wymieniamy jako odrębnego punktu do dyskusji kwestii habilitacji – uważamy, że sprawa ta została już wyczerpująco przedyskutowana przy innych okazjach i naszym zdaniem można przyjąć kompromisowe stanowisko wspólne Prezydiów PAN i KRASP w tej konkretnej sprawie zamieszczone 16 maja na stronie internetowej PAN.
Popieramy również projekt ustanowienia prawa tytularnych profesorów do przechodzenia w stan spoczynku – proponujemy nie podejmować odrębnej dyskusji na ten temat, skoro sprawa wydaje się przesądzona.
Kwestią, której nie zdążyliśmy przedyskutować na spotkaniu w dniu 19 maja, a do której przywiązujemy dużą wagę, jest program implementacyjny reformy nauki i szkolnictwa wyższego. Uważamy, że sprawa ta wymaga specjalnego rozpatrzenia i zgłaszamy Pani Minister naszą gotowość do współdziałania także w tym zakresie, a także będziemy wdzięczni za wszelkie informacje o stanie zaawansowania prac nad tą kwestią. Chodzi konkretnie o to, kto i w jakich terminach będzie realizował zadania wynikające z założeń reformy nauki i szkolnictwa wyższego.

 Prof. dr hab. Janusz Lipkowski       Doc. Dr hab. Andrzej Ziemba
           Prezes TNW                               Sekretarz KRNP

Warszawa, 21.05.2008 r.

¹  Według najnowszych rankingów Polska znajduje się w połowie 5-tej dziesiątki pod względem nakładów na badania i, co szczególnie nas kompromituje w świecie, nasze nakłady w ostatnich kilkunastu latach systematycznie spadały.

²  Pragniemy przy tym podkreślić, że ten wniosek nie jest próbą załatwienia partykularnych interesów jakichś towarzystw naukowych. Pracują one zazwyczaj społecznie  pełniąc rozmaite funkcje i nie jest nasza intencją dążenie do zmiany tego stanu rzeczy. Chodziłoby raczej o lepsze wykorzystanie ich potencjału, gdyż korzystanie z usług społecznych organizacji naukowych jest ekonomicznie najbardziej efektywnym sposobem realizacji rozmaitych programów.